Яр вичихъ гзаф манаяр авай гаф я. Лезги чIала и гафунихъ ихьтин манаяр ава: 1) яру тав; ярувал; 2) рагъ экъечIдайла ва я рагъ акIидайла цавун кIаниз ягъдай тав; 3) рагъ, ракъинин кьуьтхвер тIвар (йар – ра/й/); 4) иер, гуьрчег; иерди, гуьрчегди; 5) кIаниди, багьади, азизди; адахли; 6) лезги йикъарганда гатфарин варцарикай садан тIвар, (21 мартдилай 4 апрелдалди); 7) суварин йугъ; 8) расувал 9) йар алукьун (тIветIвелар куткун, ракъини кана яру хьун); 10) тарцин кIарасдин юкь; 11) яр, ярар йуьзуьр.
Яр гаф са бязи тIварарикни ква: итимрин (Яр, Ярмет, Ярали, Ярам, Ярем…); папарин (Ярруш, Ярселем, Яргъед, Ярцуьк, Яргъвер, Ярчиг…); хуьрерин (Яргун, Ярагъ…); халкьарин (ярхул (яхул), яркIар, ракъиниз капIзавайбур лагьай ч1ал жезва). Хважамжамдал мад са тIвар ала: Яргъируш (Яргъан руш), яъни «Ракъинин руш».
Яраб мад гьи чIала, лезги чIала хьиз, жуван кайванидин дидедиз «ярандиде» – «кIани ярдин диде, кIанидан диде» лугьузватIа?! Им саки са гъезел я, манидин са цIар я! (Анжах, гьайиф хьи, вичиз ихьтин къешенг тIвар гайи езнедиз ярандидеди «йа, зине» (яъни «зи руш рекьяй акъудай фашал») лугьузва… Белки имни кIанивилин зарафатрай я жеди!).
Яру ранг лезгийрин рикI алай ранг я. Лезги кьисайри лугьузвайвал, дуьнйа яру яцран крчарал ала. Гьавиляй яру яцразни еке гьуьрмет ава. Яру яц ракъинин ярж я («яц» гафуна «яр» гаф ава: йац – йарц). Яру яц ракъиниз къурбанд язни гудай. Къурбанддиз акъуднавай яцран гарданда яру еб твадай, тукIвадалди вилик ам пудра кишдилай (гъуцаркIвалелай) элкъуьрдай, адан як вири хуьруьз барабардаказ пайдай.
Яру ранг уьмуьр тесниф хьунин, уьмуьр эркина хьунин лишан я. Яру ранг ивидин рангни я. Ивидал кьин кьадай. Ивияр акадарна стхавал кьабулдай. Ивидалди лянет чуьхуьдай. Яру ранг берекатдин, гуьзелвилин ва мердвилин лишан я. Свасан кьилелай яру шал – дуьгуьр – вегьиник адан «гуьзелвилел берекат къуй» лугьудай хьтин мана ква. Гъалиб хьана хтайдан ва я хъсан чав гваз хтайдан шивдин гарданда яру яйлух твадай. Лезги гамарин, гебейрин, кьаличайрин чешнейра яру рангар гзаф жеда. Дегь девиррин кьветIерин цларал цIархнавай чIугунар яру рангаринбур я.
Яран сувар алукьдалди сад-кьве гьафте амаз гъилерин цамарихъ яру гъалар (ярудакайни лацудакай звер ганвай гъалар) акалдай.
Яр алукьдалди вилик «яран кьалар» кIватIдай. Яран (21 мартдин) йифен негъениз кьаларин тпIихар къаварал акъуддай ва абур ирид чкадал пайна гьазурдай. Къавал ирид лаванни эцигдай. Йифиз вири хуьруь чпин лаванриз, кьалариз цIаяр ягъдай. ЦIаяр гьакIни куьчейра, гьаятра, варарал, майданрал ийидай. Йифиз къапар гатадай, къумпараяр, тфенгар ягъдай, гьар жуьредин ванер акъуддай. Ардавулар, малкамутар, къаракъулахар, гигияр – са гафуналди вири чIуру, канда руьгьер, жинерар, шайтIанар къурвахарун ва хуьряй чукурун паталди. Гадайри ва рушари манияр ягъиз цIаярилай хкадарда, кьуьлерда. Кьуьзуьбурун лугьунралди, ирид цIаярилай хкадарайла беден ва ва руьгь цIу вири заланвилерикай михьи хъижезва.
Пакад йукъуз жегьил гадайрин кIеретIар хуьре къекъведай. Гьар са кIеретIдихъ ЦIегь, вирнечи (балабанчи), далдамчи, паяр кIватIзавайди (чанта, гьебеяр гвайди), сад-кьвед кьуьлердайбур ва манияр ягъдайбур жедай. Абур кIвалба кIвал къекъведай ва яран паяр тIалабдай: «Нуну, нуну – яран пай!». Эгер кIвал-гьаят къайдасуз ва я чиркин яз хьайитIа, абуру кIвалин кайванийрикай рахшандар, ягьанатар ийидай, абуруз тегьнеяр ягъдай: КIвалин гьаят вуч «михьида», кайванидиз хупI муькIуьда! Гьашемар мус кудатIа? Вуч паяр чаз гудатIа?! Эгер гьаятда ва варцел михьивал ваз хьайитIа, цIегьре кайванидин тарифардай: Ина михьи, мублагь я, Илифизни темягь я! Хазан ацIай къул хьурай, Берекатар бул хьурай!
Гьелбетда цIегьрен ягьанрикай, тарифрикай садан кефини хадачир, абур зарафатар, айгьамар тирди виридаз чизвай. Адалайни гъейри, ЦIегьре хуралай гьасятда кутугай гафар гъилегъилаваз туькIуьрна кIанзавай, чебни кутугай гафар, садани кефи тахадай гафар. Имни са акьван регьят кар тушир. Гьавиляй ЦIегьни никай хьайитIани жедачир. Ц1егьвал кьиле тухуз жедай алакьунар авай ксариз хуьре ч1ехи гьуьрмет жедай. Гьар са кIваляй, нихъ вуч аватIа, паяр акъуддай: вирер, кьурай чумаларни къукъваяр, кIерецарни шуьмягъар, какаяр, шткарар, баклук, цикIен, насу, иситIа, кáлар, сав…
Яран сувариз кьетIен жуьредин хуьрекар гьазурдай: тIач, семéна чрай ва я ргай буран, чуьк, дангу, гитI, иситIа, чул, мехкIуьт, нутIуфа, чIахар аш чIахар афарар, дуьгуьд афарар, гуьнгерар, къене маса затIар (хъчар, шур, картуф, буран) авай афáрар, цикIен, гузан, баклук, алуга ва мсб.
Яран сувар («Ракъинин сувар») чал дегь девиррин деринрай агакьнавай сувар я. Ам йугъни йиф барабар жезвай гатфарин йикъал - 21 мартдал (21-далай 22-дал элячIзавай йифел) раст жезва. Яран сувар уьмуьр кIвачел ахкьалтунин, цIийи хъхьунин, эрел атунин, хийирди шийир кIудунин, чимивили къайивал, экуьвили мичIивал, сагъвили желкьенвал кIаник кутунин, ажалдал уьмуьр гъалиб хьунин лишан я. Лезги яран суварни исламдин Навруз-байрам (фарсдалди «цIийи йугъ») какадарун эсиллагь дуьз туш. «Новруз-байрам» мусурман динда цIийи йис хьиз кьабулнава.
Яран варз 14 йикъакай ибарат я, ва ам 4 апрелдалди давам жезва. И йикъара жемят гатфар къаршиламишиз гьазур жезва. Сада садаз куьмекар гуз «мелер» кутада, гатфарин майишатдин квалахриз гьазурвал аквада, алатар къайдадиз хкида. Беден ва руьгь хъуьтIуьн мекьерикайни, заланвилерикай азадна къайдадиз хкида, тIебиатдихъ галаз пайгарвилин куьпда твада. Тарихда са шумуд дин кьабулнатIани (мажуси, хач, ислам), лезгийрин руьгьда гъуцарихъди майилар ама. Са диндивайни чи гъуцар, пIирер, мелер, суварар терг ийиз хьанач. Чна гилани гъуцариз ялвар ийизва, абурувай тIалабзава. Ракъинин гъуцравай (Ра, Атар) эквни чимивал, ЦIун гъуц Алпандивай чи къулай цIай хуьн ва ксарин архаяр хуьн, Менавайни Вацравай инсан умуддикайни муьгьуьббатдикай магьрум тавун, Йицерин гъуц Тавардивай инсандиз, чан алай гьар са гьайвандизни гьашаратдиз, тIебиатдиз уьмуьрдин мелгьем тир кьеж кьегьят тавун, Чилин гъуц Генавай – чи зегьмет вичин берекатдикайни ризкьидикай хкуд тавун, ТIебиатдин гъуц Панавай – инсандин сихил тергдай мусиббатрикай хуьн... Лезгийрин Гъуцарин алемда са шумуд цIуд тIварар ава.
Яран вацра мукьва-кьилийрал, ярар дустарал кьил чIугваз фида, абуруз яран паяр тухуда, яран суварар тебрикда: Квез Яран суваркай хьурай! КIвал ракъарив, берекатрив ацIурай! Иесийри шадвилелди мугьманар кьабулда: Куьн атурай, рагъ атурай! Ширин чанар сагъ атурай! Са ккIал алай чкадал берекатрин дагъ атурай!
Жегьил гадайрини рушари чпи чпиз «ярар» багъишда. Рушари – яру гъаларикай хранвай бицIи цуьквер, гадайри – ирид гъалуникай хранвай бицIи киф (4 тах яру, 2 тах лацу, са тах ч1улав). КIанибуру багъишай «ярар» – муьгьуьббатдин лишанар санжахдик акална хурудал алкIурда. Яр алатайлани абур кIанивилин птикар хьиз хуьда.
Лезгийри яраз сусак лишан кутун, хийирдин кардик кьил кутун, мехъерар авун хъсан яз гьисабда. Яраз авур мехъерин суфрадал ирид лампа (виликдай –шем, чIикь, цIурцIаж…) куькIуьрда. Сусан кьилел яру дуьгуьр вегьинни свас кIвализ берекат, экв гваз къвезвай ракъиниз тешпигь авунин лишан я.
Къавкъаздин халкьарикай Яран сувар и жуьреда анжах лезги чIалан хазандик акатзавай тайифайри тухуда. Дагъустандин халкьарикай и суварин амукьаяр яхулрихъни ама. Йифенни йикъан кьил кьилел хквезвай гатфарин суварар молдаванрихъ (мерцишор) ва славян халкьарихъни ава (колядкаяр; болгаррини гъилин цамарихъ яру гъалар акалда).
Яран сувар лезги халкьдин виридалайни зурба милли сувар я. Гьавиляй зи фикирдалди, и сувар гьар йисуз хъсан сценарияр кхьена, лап кутугай къайдада, вини дережада аваз тухун лазим я. Хуьрера, районра, шегьерра, гьар са хазанда.
22 март чна виридуьнйадин лезгийрин йугъ яз хкягъун заз хъсан яз аквазва.
Яран суварин цIегьер
Санал:
Нуну! Нуну! Яран пай!
Гьарда къачу жуван пай!
Сусан пайни чамран пай!
Нуну! Нуну! Яран пай!
1- цIегь:
Пак суварик перишанбур такурай:
Ма, къачу квез кIерецарни кукуяр!
Ша чахъ галаз ая шадлу амалар.
Ма квез кьурай вирер, хутар, чумалар!
2- цIегь:
Пад яру ич, вун сусариз дарман хьуй!
РикIин мурад – веледар квез мугьман хьуй!
Гьар са сусаз ирид хва, са бике хьуй!
Гьабрухъ галаз куь мурадар еке хьуй!
Санал:
Нуну! Нуну! Яран пай!
Гьарда къачу жуван пай!
Берекатлу къулан пай!
Кьакьан хьурай цIаяр чи,
Берекатлу паяр чи!
Нуну! Нуну! Яран пай!
Фейзудин Нагъиев
No comments:
Post a Comment